Opieka duchowa na oddziale intensywnej terapii

Należy cytować anglojęzyczną wersję: Klimasiński MW. Spiritual care in the intensive care unit. Anaesthesiol Intensive Ther 2021; 53, 4: 350-357. DOI: https://doi.org/10.5114/ait.2021.109920

Pacjenci hospitalizowani na oddziałach anestezjologii i intensywnej terapii (OAiIT) oprócz fizycznych objawów choroby krytycznej doświadczają także wielu przykrych doznań ze sfery psycho-społeczno-duchowej: niepokoju, samotności, bezsilności, lęku przed śmiercią lub trwałą niepełnosprawnością [1]. Dotyczy to także ich rodzin, które cierpią, patrząc na bliskie osoby znajdujące się w ciężkim stanie. Wielu pacjentom w takich sytuacjach nawiązana relacja z personelem medycznym zapewnia pocieszenie i nadzieję. Ponadto, niektórym osobom perspektywa duchowa (transcendentna, wykraczająca poza widzialny świat) umożliwia nadanie sensu trudnemu doświadczeniu choroby [2]. W ostatnich latach wzrosło zainteresowanie tematem duchowości w medycynie. Tak zwana opieka duchowa stała się uznanym elementem wysokiej jakości intensywnej terapii [1, 3–5]. Dostępne są nawet wytyczne dotyczące wsparcia duchowo- religijnego na OAiIT przygotowane przez American College of Critical Care Medicine (ACCM) (tab. 1) [6].

Celem niniejszej pracy jest opisanie realnych możliwości stosowania opieki duchowej na OAiIT w Polsce. W tym celu dokonano niesystematycznego przeglądu piśmiennictwa naukowego pod kątem potrzeb duchowych pacjentów i personelu OAiIT, podstawowych założeń opieki duchowej, zasad prowadzenia rozmowy o duchowości, idei zespołu opieki duszpasterskiej oraz współpracy z kapelanem.

Czym dokładnie jest opieka duchowa?

Opieka duchowa polega na rozpoznawaniu i odpowiadaniu na „potrzeby duchowe” pacjentów, takie jak: poszukiwanie pokoju wewnętrznego, sensu życia, sensu cierpienia, nadziei, kontaktu z Bogiem czy „wyższą siłą” [4, 7]. W tym celu niektórym chorym należy zapewnić możliwość korzystania z modlitwy, rytuałów, sakramentów oraz innych zasobów religijnych, co wymaga współpracy z kapelanem szpitalnym (opieka typowo religijna). Jednocześnie personel medyczny może reagować na te potrzeby poza kontekstem religijnym: poprzez zapewnienie pacjentom szacunku i troski (opieka ogólnoduchowa). Takie traktowanie szczególnie należy się chorym, którzy nie są w stanie nawiązać kontaktu z otoczeniem. Nie istnieje żadna metoda diagnostyczna, która potrafiłaby wykazać, że tacy pacjenci nie prowadzą „życia wewnętrznego”, nie doświadczają przykrych uczuć. W takim, wręcz niewyobrażalnie wrażliwym stanie, ludzie najbardziej potrzebują współczucia [8]. Jest to szczególnie ważne w czasie obecnej pandemii, kiedy ograniczone są odwiedziny rodzin na OAiIT, przez co pacjenci spędzają więcej czasu bez bliskich u boku. Z tego powodu Polskie Towarzystwo Opieki Duchowej w Medycynie wdrożyło program „Bądź przy mnie – wsparcie społeczne i duchowe dla chorych hospitalizowanych z powodu COVID-19” [9].

Potrzeby duchowe pacjentów OAiIT

Dostępne są tylko pojedyncze doniesienia na temat wpływu duchowości na doświadczenie pobytu na OAiIT. Hupcey [10] przeprowadziła badanie jakościowe wśród 45 chorych, których stan ustabilizował się po okresie krytycznym. Ich poczucie bezpieczeństwa zależało nie tylko od sposobu traktowania przez personel oraz bliskich, lecz także od własnych przekonań religijnych. Aslakson i wsp. [11] ankietowali 81 pacjentów OAiIT, z których aż 88,5% odpowiedziało, że uznają swoją duchowość/religijność za ważne wsparcie w radzeniu sobie w kryzysie. Piderman i wsp. [12] zapytali 190 chorych hospitalizowanych na OAiIT, czy chcieliby, aby odwiedził ich kapelan szpitalny, a jeśli tak, to dlaczego. Aż 77% z nich odpowiedziało twierdząco oraz podało następujące powody: potrzebę przypomnienia sobie o bożej opiece oraz potrzebę rozmowy z drugim człowiekiem. Berning i wsp. [13] badali pacjentów poddanych wentylacji mechanicznej, którzy podczas pobytu na OAiIT porozumiewali się z kapelanem szpitalnym za pomocą tablicy zawierającej piktogramy. Wykazali, że 81% z nich po spospotkaniu z kapelanem czuła się bardziej zdolna do radzenia sobie z hospitalizacją oraz w większym stopniu odczuwała spokój wewnętrzny. Duffy i wsp. [14] także oceniali chorych poddanych wentylacji mechanicznej, którzy nie mieli zaburzeń poznawczych. Posłużyli się urządzeniem śledzącym ruch oczu, które odczytywało na głos słowa, na które pacjent kierował wzrok. Najpierw uzyskiwane były informacje na temat podstawowych potrzeb: bólu, zalegania wydzieliny w drogach oddechowych, temperatury pomieszczenia i pozycji w łóżku. Następnie chorzy mieli możliwość przekazania dowolnego komunikatu. Badani wymienili wtedy m.in. potrzebę modlitwy i wizyty kapelana.

Opinie personelu OAiIT na temat opieki duchowej

Willemse i wsp. [15] przyglądali się pracującym na OAiIT lekarzom, pielęgniarkom oraz kapelanom szpitalnym. Przeprowadzono wywiady łącznie z 487 osobami pracującymi w 85 różnych szpitalach. Ponad 2/3 widziało pozytywne efekty opieki duchowej skierowanej do chorych i ich rodzin, takie jak: poprawa samopoczucia, umożliwienie wyrażania emocji oraz zwiększona satysfakcję z opieki. Większość respondentów oświadczyła również, że należałoby zwiększyć współpracę interdyscyplinarną, aby polepszyć sprawowanie opieki duchowej. McSherry i Jamieson [16] ankietowali w Wielkiej Brytanii ponad 4 tysiące osób będących członkami Royal College of Nursing, natomiast Noome i wsp. (Holandia) [17] oraz Bone i wsp. (Kanada) [18] przeprowadzili wywiady z pielęgniarkami pracującymi na OAiIT. Wysunięto poniższe wnioski na temat opieki duchowej: 1) dbanie o duchowe potrzeby chorych poprawia ogólną jakość opieki, 2) często brakuje czasu na wsparcie umierających pacjentów i ich rodzin, 3) kapelan jest kluczową postacią we wsparciu duchowym, do niego należy kierować chorych, którzy tego wymagają, 4) potrzebne jest większe zaangażowanie ze strony organów zarządzających, aby umożliwić skuteczne zaspokojenie potrzeb duchowych pacjentów, 5) brakuje specyficznych rekomendacji na temat odmienności kulturowych i religijnych.
Inaczej wygląda sytuacja w krajach muzułmańskich. Bakir i wsp. [19] podczas ankietowania pielęgniarek pracujących na OAiIT w Turcji odnotowali, że 44,8% z nich otrzymało edukację w zakresie opieki duchowej, a 64,1% takiej opieki udziela chorym na co dzień. Abu-El-Noor [20] badał opinie personelu pielęgniarskiego OAiIT w Palestynie. Większość wiązała ideę opieki duchowej z religią, ale uznawała także, że jej elementami są: troska, bycie w pełni obecnym, okazywanie szacunku, miłości oraz wspieranie poszukiwania sensu życia. Pielęgniarki stosowały zarówno rozmowę, jak i baczną obserwację, aby zidentyfikować potrzeby duchowe pacjentów. Wyznacznikami tego, czy dany pacjent będzie potrzebował opieki duchowej, były dla nich długość pobytu w szpitalu, diagnoza i stan ogólny. Stosowano takie interwencje religijne, jak: 1) modlitwa za pacjentów, 2) pomoc w przygotowaniu się do modlitwy (np. zwracanie łóżka w stronę Mekki), 3) wspólne czytanie wersetów Koranu, 4) odtwarzanie nagrań przy osobach nieprzytomnych. Pielęgniarki podejmowały również pozareligijne interwencje duchowe: 1) towarzyszenie chorym w ciężkim stanie, 2) cierpliwe słuchanie lub mówienie do nieprzytomnych, 3) trzymanie za rękę, 4) zezwolenie na dłuższe odwiedziny rodzin (nawet w nocy) [20].

Duchowość personelu OAiIT

Lekarze i pielęgniarki pracują na OIT pod presją związaną z dynamicznie zmieniającym się stanem pacjentów, koniecznością obsługi zaawansowanych technologii medycznych oraz odpowiedzialnością prawną za ewentualne błędy [21, 22]. Te i inne czynniki mogą skłaniać ich do nabierania pewnego dystansu emocjonalnego do chorych i ich rodzin, poświęcania coraz mniejszej ilości czasu na rozmowę z nimi. Mogą także prowadzić do obniżenia satysfakcji z pracy i wystąpienia zespołu wypalenia zawodowego [23, 24]. Wykazano, że zaangażowanie w życie duchowe może zmniejszać ryzyko wystąpienia tego zespołu, ponieważ wpływa pozytywnie na motywację, wydajność pracy i samopoczucie profesjonalistów medycznych [1, 4, 25, 26]. Okazywanie wsparcia duchowego jest dla personelu szansą na ukazanie swojej ludzkiej strony oraz nawiązania satysfakcjonującej relacji z pacjentem [27–29].

Wsparcie duchowe rodziny

W sposób naturalny podstawowego wsparcia duchowego udzielają choremu jego bliscy poprzez towarzyszenie, dotyk, rozmowę. Nawet tym pacjentom, którzy nie są zdolni do kontaktowania się z otoczeniem, szepczą słowa otuchy, zapewniają o łączących ich uczuciach. Wierzącym pacjentom przynoszą ulubione ikony i książki religijne, modlą się przy ich łóżku. Na OAiIT, szczególnie w okresie pandemii, sytuacja ta ulega niejako odwróceniu. Z uwagi na wymogi sanitarne kontakt z osobą bliską jest znacznie ograniczony, a zatem rolę towarzysza pacjenta przejmuje personel. Z drugiej strony, sami członkowie rodziny przeżywają kryzys i tworzą razem z chorym jednostkę (tzw. pacjenta zbiorowego) wymagającą opieki i wsparcia. Dostępne jest bogate piśmiennictwo dotyczące opieki duchowej nad rodziną pacjenta OAiIT, którego przegląd wykracza poza ramy tego artykułu.

Podstawowe wsparcie duchowe pacjenta OAiIT

Lekarz pracujący na OAiIT, który chce wspierać duchowo swoich pacjentów, nie musi podejmować dodatkowych obowiązków. Może stosować opiekę ogólnoduchową poprzez patrzenie na swojego chorego w sposób holistyczny, dostrzeganie w nim osoby, która ma swoją historię, tożsamość, godność, przekonania i pragnienia [1]. Ma to szczególne znaczenie w przypadku, gdy pacjent lub jego rodzina odrzucają zalecenia lekarza z powodów religijnych. Zamiast uporczywego namawiania lekarz może spróbować dostrzec, jak dużą wagę dla tego człowieka ma wiara. Wysłuchanie poglądów duchowych może doprowadzić do zwiększenia zaufania do lekarza i dzięki temu do znalezienia wspólnej płaszczyzny działania [4]. Podobnie personel pielęgniarski poprzez proste czynności może okazać choremu szacunek i zrozumienie. Taki przykład opisała w 2015 r. Abuatiq [30]. Przytomna pacjentka przyjęta na OAiIT z neutropenią i zakażeniem odczuwała duży niepokój. Pielęgniarka, wiedząc, że ma do czynienia z osobą wierzącą, zapytała, czy chciałaby otrzymać książeczkę z modlitwami. Chora wolała słuchać transmisji nabożeństwa w telewizji. Pielęgniarka umożliwiła odnalezienie odpowiedniego programu, co doprowadziło do zmniejszenia niepokoju [30].
Znaczna część pacjentów przebywających na OAiIT jest nieprzytomna lub ma zaburzenia świadomości. Jednak wielu z tych, którzy zostali wybudzeni z sedacji, pamięta fragmenty rozmów prowadzonych przy ich łóżku. Zatem w zakres podstawowej opieki duchowej wchodzi odpowiednie zachowanie się podczas każdej czynności wykonywanej przy chorych, również powstrzymywanie się od wypowiadania negatywnych komentarzy na temat ich objawów. Ponadto można nawet wykorzystać ich zmysł słuchu, aby odpowiedzieć na ich potrzeby duchowe, np. odtwarzać w ciągu dnia relaksującą muzykę [30]. Rodzina chorego może być pomocna jako źródło wiedzy w takim przypadku, np. podpowiedzieć, której stacji radiowej pacjent lubił słuchać. Yadak i wsp. (Arabia Saudyjska) stosowali recytowanie wersetów Koranu, aby ułatwić religijnym pacjentom odzwyczajenie od respiratora [31].

Pytanie o duchowość

Wielu badaczy podkreśla rolę dialogu z chorymi na temat ich przekonań duchowych [32–35]. Oprócz obserwacji zalecają również aktywnie pytanie o kwestie duchowe. Postulują, aby nie czekać na przypadkowe pojawienie się tematu wiary w rozmowie. Proponują nawet, aby zadawać takie pytanie każdemu pacjentowi już podczas przyjęcia do szpitala lub na początku pobytu na OAiIT. Pacjenci zazwyczaj nie czują się urażeni, gdy zadaje się im takie pytanie w życzliwy sposób [36], np.: „Dla niektórych osób religia lub duchowość jest źródłem pocieszenia i sensu życia, czy tak jest i w Pana/Pani przypadku?”. Jeżeli dla pacjenta religia jest czymś wartościowym i pomaga mu w radzeniu sobie z trudnościami, pracownik medyczny może go wspierać w korzystaniu z niej. Natomiast jeżeli chory wyraźnie daje do zrozumienia, że zmaga się w poszukiwaniu sensu życia w obliczu ciężkiej choroby, lekarz może ułatwić mu spotkanie z członkiem zespołu duszpasterskiego [33]. Osobiste przekonania lekarza skonfrontowane z duchowością chorego pozwalają zorganizować pomoc w taki sposób, by nie pojawiało się ryzyko nadużyć zawodowych [33].

Rozmowa o duchowości

Gordon i wsp. [32] dokonali przeglądu literatury pod kątem rzeczywistego stosowania się do wspomnianych wyżej wytycznych ACCM dotyczących wsparcia duchowo-religijnego na OAiIT. Okazało się, że po 10 latach od ich wprowadzenia potrzeby duchowe chorych oceniane są przez lekarzy bardzo rzadko. Przygotowanie do prowadzenia rozmów na temat duchowości z pewnością wymaga specjalnego szkolenia. Przekonań na temat sensu życia, istnienia „wyższej siły”, sensu cierpienia oraz ewentualnego życia po śmierci jest tak wiele, jak mnogie są różne kultury i religie, a nawet interpretacje poszczególnych jednostek. Lekarz nie jest w stanie ich wszystkich znać, ale powinien wiedzieć, że wiara istotnie wpływa na przeżywanie choroby, doświadczenie niepełnosprawności itp. Jeżeli chce, może znacznie poszerzyć swoje kompetencje w tym zakresie poprzez odbycie specjalnych kursów, podczas których rozwijana jest także wrażliwość i umiejętność budowania relacji [32, 37, 38].
W ostatnim czasie powstało wiele narzędzi ułatwiających ocenę potrzeb duchowych, które są proste w obsłudze. Do zbierania „wywiadu duchowego” służą m.in. FICA lub HOPE, w wersji polskiej opisane przez Żołnierz [39, 40]. Ich zaletą jest to, że wypełniony kwestionariusz można dołączyć do dokumentacji medycznej, gdzie jest dostępny dla pozostałych członków zespołu. Nie bez znaczenia jest również stworzenie atmosfery zaufania, bez której pacjent może nie wyjawić swoich wewnętrznych przeżyć, obaw i nadziei. Lekarz może zatem spróbować zbudować z chorym relację poprzez odpowiednie dostosowanie stylu komunikacji, okazanie współczucia, zainteresowania, wrażliwości, troski i pragnienia złagodzenia jego objawów [41]. Szczegółowe wskazówki zawarto w tabeli 2.

Według Sulmasy'ego [42] istnieją cztery warianty przebiegu rozmowy na temat wiary: 1) jeśli zarówno lekarz, jak i chory są religijni, mogą mówić o religii w odniesieniu do uzdrowienia, o ile nie ma zbyt wielu różnic pomiędzy ich wyznaniami, 2) jeśli obaj nie są religijni, mogą zamiast tego skupić się na innych potrzebach duchowych, 3) jeśli lekarz jest religijny, ale pacjent nie jest, lekarz musi szanować jego przekonania i uważać, aby nie nawracać go na swoją wiarę, 4) jeśli chory jest religijny, a lekarz nie jest, lekarz powinien zapytać, czy życzy sobie wizyty kapelana szpitalnego.

Opieka duszpasterska w Polsce

Artykuł 53 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej zawiera zapis o „prawie do korzystania z pomocy religijnej tam, gdzie [ludzie wierzący] się znajdują”. Co za tym idzie, w ustawie o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta [43] obecne jest zdanie o tym, że „pacjent przebywający w podmiocie leczniczym (...) ma prawo do opieki duszpasterskiej”. Z tego powodu kapelani szpitalni są zatrudniani przez szpitale, aby sprawować w nich posługę religijną. Do niedawna duszpasterstwo szpitalne w Polsce ograniczało się do celebrowania mszy świętej w kaplicy i wizyt kapelana na salach chorych. W ostatnich latach zaczęto rozwijać nowy model: zespołową opiekę duszpasterską [44]. Jest on znacznie bogatszy i bardziej efektywny we wspieraniu chorych i ich rodzin, a także personelu medycznego. Polega na zaangażowaniu pracowników oraz wolontariuszy w podstawowy zakres opieki duchowej, jakim jest: 1) towarzyszenie pacjentom z pełnym współczuciem, nawiązywanie relacji z nimi, 2) regularne monitorowanie potrzeb duchowych, dzięki czemu można m.in. zidentyfikować chorych i ich bliskich w kryzysie duchowym i skierować ich do kapelanów, 3) zapewnienie pacjentom dostępu do tego, co jest im potrzebne, aby praktykowali swoją wiarę (Pismo Święte, modlitewniki, transport do kaplicy szpitalnej).
O ile opieka duchowa w podstawowym zakresie może być udzielana przez każdego pracownika medycznego, o tyle specjalistą w tym zakresie jest kapelan szpitalny [32, 37, 45]. Współpraca lekarzy i pielęgniarek z księdzem wymaga zrozumienia zakresu jego szkolenia i możliwości wkładu w codzienną pracę kliniczną [4]. Czynności, które wykonują kapelani z podziałem na religijne i pozareligijne, zebrano w tabeli 3. Pojawienie się kapłana na OAiIT może zostać błędnie zinterpretowane przez pacjenta i wywołać u niego lęk przed złym rokowaniem. W tym względzie zaleca się, aby zaangażowanie kapelana nie było odkładane na czas pogorszenia się stanu chorego, a ponadto nie odbywało się bez zgody rodziny pacjenta [1].

Szkolenie kapelanów za granicą

Kapelanami w Australii, USA i Europie Zachodniej są certyfikowane osoby świeckie i duchowne, zarówno mężczyźni, jak i kobiety [46]. Profesjonalny dyplom kapelana może uzyskać kandydat z wyższym wykształceniem (najczęściej po ukończeniu studiów w zakresie teologii), który odbył kurs przygotowujący do duszpasterstwa klinicznego, np. Clinical Pastoral Education (CPE) [45, 47]. Musi także spełniać wymogi kształcenia ustawicznego i kodeksu etyki zawodowej [47]. Następnie zostaje zatrudniony jako pełnoprawny członek zespołu opieki zdrowotnej (a nie jako reprezentant wspólnoty wyznaniowej). W konsekwencji zawodowy kapelan ma dostęp do wszystkich informacji o pacjencie [11].
Kapelani znają rytuały i zwyczaje wielu religii i grup etnicznych, a także zasady komunikacji interpersonalnej. Są przygotowani do pomocy w rozwiązywaniu problemów natury teologicznej [45], ale ich szczególnym zadaniem jest pozareligijne wsparcie chorych. Odbywa się ono poprzez ocenę ich potrzeb duchowych, a następnie odpowiedź na nie z poszanowaniem różnorodności wyznaniowej i kulturowej [5, 48]. Kapelan nie zapyta: „Dlaczego nie wierzysz w Boga?”, ale będzie szukał sposobu, aby nawiązać terapeutyczną relację z każdym chorym, członkiem rodziny, a także pracownikiem szpitala [48, 49]. Specjaliści opieki duchowej są wykwalifikowanymi słuchaczami, ułatwiają ekspresję trudnych emocji [48]. Popularną metodą dialogu jest tzw. przegląd życia. Taka narracja pomaga pacjentom zrozumieć znaczenie różnych doświadczeń, które ich spotkały, zmniejsza odczuwanie żalu i lęku [48]. Ponadto do zadań kapelanów należy kształcenie personelu medycznego na temat sposobów, w jakich wyznawcy różnych religii radzą sobie z poważną chorobą lub śmiercią [33].

Współpraca z kapelanem za granicą

W Stanach Zjednoczonych ponad połowa szpitali oferuje usługi duszpasterskie [50]. Brown przedstawił możliwości korzystania z nich na OAiIT [51]. Zauważył, że pracownicy OAiIT są zazwyczaj świadomi duchowych aspektów swojej pracy, ale więcej czasu poświęcają technologicznym imperatywom. Bez starannego wprowadzenia mogą postrzegać kapelana jako intruza lub „zwiastuna zagłady” w środowisku, w którym często panuje napięta atmosfera. Jeżeli nie jest możliwe, aby kapelan był stałym członkiem zespołu OAiIT, to powinien sprawnie funkcjonować system zlecania „konsultacji duchowych”. Wielu pacjentów mogłoby z tego skorzystać, pod warunkiem że nie zostanie to odłożone na okres umierania [49, 52].
Wykorzystanie usług duszpasterskich jest ściśle uzależnione od komunikacji między personelem medycznym a kapelanem [4]. Badanie przeprowadzone w Johns Hopkins Bayview Medical Center w Baltimore (USA) wykazało korzyści z uczestnictwa kapelana na każdym spotkaniu personelu OAiIT z rodzinami pacjentów. Taka możliwość istnieje dzięki bardzo rozwiniętej kapelanii szpitalnej w tej placówce. Bezpośrednią opiekę sprawuje tam ośmioro kapelanów rezydentów programu CPE nadzorowanych przez dwoje kapelanów mentorów [53]. Natomiast spotkania kapelanów z pacjentami OAiIT mogą być uzależnione od długości pobytu i stanu ogólnego. Choi i wsp. (Duke University Medical Center, Durham, USA) zaobserwowali, że kapelani odwiedzili tylko 5,9% ze wszystkich chorych hospitalizowanych na OAiIT [52]. Gdy przeanalizowano dokumentację osób zmarłych na OAiIT, okazało się jednak, że kapelani odwiedzili aż 80% z nich. Prawdopodobnie rodziny lub pracownicy prosili kapelana o wizytę, gdy stan pacjentów pogarszał się. Stwierdzono także, że po odbytej wizycie kapelani bardzo rzadko rozmawiali o stanie chorych z lekarzami (ok. 5%), a częściej z pielęgniarkami (ok. 56%). Natomiast w australijskim badaniu autorstwa Carey i wsp. [54] aż 90% z 327 kapelanów stwierdziło, że do ich zadań należy konsultowanie się z lekarzami w kwestiach dotyczących pacjentów i ich rodzin.
Stowarzyszenia kapelanów opracowały stosowne standardy postępowania na OAiIT [55]. W co najmniej 200 ośrodkach medycznych w USA kapelan jako konsultant zapisuje swoje obserwacje w dokumentacji elektronicznej, co przyczynia się do poprawy przejrzystości i jakości opieki duchowej. Kapelani opisują m.in.: przeprowadzone rytuały, poglądy i wiarę pacjenta, podejmowane przez niego praktyki religijne, obawy, zasoby emocjonalne, mechanizmy radzenia sobie ze stresem oraz jego relacje z bliskimi, wsparcie z ich strony. Podsumowanie stanu duchowego chorego oraz plan opieki są dzięki temu dostępne dla reszty zespołu – lekarze mogą sprawdzić, czy u chorego występuje tzw. kryzys duchowy (pacjent nie widzi sensu życia, nie zależy mu na wyzdrowieniu, nie chce się leczyć) oraz czy planowane są kolejne wizyty duszpasterskie [5, 56–58]. Także pielęgniarki mogą korzystać z notatek kapelanów podczas przekazywania sobie raportów, co pomoże im zrozumieć związek między objawami chorobowymi pacjenta a przeżyciami, których doświadcza [59]. W przypadku osób nieprzytomnych, w stanie krytycznym, kapelan rozmawia z rodziną chorego. Dowiaduje się, czy ich wiara/ praktyki religijne mogą mieć wpływ na podejmowane decyzje medyczne związane z końcem życia i ewentualnie omawia to z lekarzem prowadzącym.

Podsumowanie

Lekarze i pielęgniarki pracujący na OAiIT oprócz posiadanej wiedzy i umiejętności technicznych są zdolni do bycia wrażliwymi na potrzeby psycho-społeczno-duchowe drugiego człowieka i okazania mu współczucia. Mogą okazać szacunek i troskę każdemu pacjentowi niezależnie od jego stanu świadomości. Każdy przytomny chory, bez względu na przynależność religijną (lub jej brak), odniesie korzyść z nawiązania przyjaznej relacji z osobą pełną współczucia. Będzie to dla niego źródłem pocieszenia, poczucia przynależności, nadziei i pokoju, nawet w obliczu złego rokowania. Istnieje zatem wiele argumentów przemawiających za dołączeniem opieki duchowej do standardowego postępowania na OAiIT. Ich podsumowanie zawarto w tabeli 4.

Opieka duchowa nie jest kosztowna, nie wymaga specjalistycznych urządzeń, ponieważ rozpoczyna się od holistycznego spojrzenia na pacjenta. Udzielanie wsparcia duchowego choremu może odbywać się poprzez rozmowę o duchowości. Jest to bardzo dalekie od przymuszania do bycia religijnym czy narzucania swoich przekonań („nawracania na siłę”). Przeciwnie, jest to krok w stronę poznania, kim w rzeczywistości jest pacjent przyjęty na OAiIT oraz czy ma w sobie zasoby, aby radzić sobie z cierpieniem. Umiejętność prowadzenia takiego dialogu wymaga odbycia podstawowego szkolenia z zakresu duchowości. Współpraca z kapelanem ułatwia wierzącym chorym dostęp do materiałów religijnych, ale także zapewnia profesjonalne wsparcie każdemu pacjentowi, który potrzebuje umocnienia w obliczu kryzysu. Kapelana interesuje, w jaki sposób pacjent wiąże swój obecny stan chorobowy z przekonaniami duchowymi, które posiada. Bycie religijnym nie eliminuje dolegliwości chorobowych, ale wpływa na sposób, w jaki się je przeżywa (nadzieja lub rozpacz). Treści religijne związane z cierpieniem mogą być źródłem pocieszenia dla nieuleczalnie chorego człowieka.

Podziękowania

1. Autor dziękuje ks. Arkadiuszowi Zawistowskiemu, Krajowemu Duszpasterzowi Służby Zdrowia, za umożliwienie odbycia praktyk w Zespole Opieki Duszpasterskiej Mazowieckiego Szpitala Bródnowskiego w Warszawie oraz pani prof. dr hab. Małgorzacie Krajnik, prezes Polskiego Towarzystwa Opieki Duchowej w Medycynie, za inspirację do pracy naukowej.
2. Źródła finansowania: brak.
3. Konflikt interesów: brak.